Hà Tĩnh là vùng đất địa linh nhân kiệt có truyền thống yêu nước lâu đời, luôn nêu cao tinh thần chống giặc ngoại xâm bảo vệ quê hương đất nước. Tinh thần này đã được phát huy mạnh mẽ trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước hơn nửa thế kỷ trước.
Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Hà Tĩnh là một trong những địa bàn chiến lược đối với Quân khu 4 và của cả nước, là đầu mối giao thông chủ yếu để chi viện sức người, sức của từ miền Bắc cho chiến trường miền Nam và làm nghĩa vụ quốc tế với các tỉnh Trung, Hạ Lào và Campuchia.
Theo PGS. TS Nguyễn Đình Lê, trong kháng chiến chống Mỹ, chúng ta từng chuẩn bị cả tình huống Mỹ đưa quân đánh ra miền Bắc. Vị trí phía Mỹ tính đổ quân là khu công nghiệp Vũng Áng hiện tại, nơi có cảng biển sâu và dễ cắt trục Bắc – Nam. Trung ương đã dự tính huống này từ năm 1967 sau đó đã lập Đoàn 70 để sẵn sàng đánh địch và từng đưa lực lượng phản gián đặc biệt vào ém cứ ở Hà Tĩnh và Quảng Bình.
Chính vì vị trí đặc biệt của mình, Hà Tĩnh là một trong những khu vực trọng điểm đánh phá ác liệt của đế quốc Mỹ, nơi đọ sức quyết liệt giữa ta và địch trên mặt trận giao thông vận tải. Chúng đã nhiều lần tung gián điệp biệt kích, thám báo hoạt động chống phá, sử dụng trên 4 vạn lượt chiếc máy bay (kể cả máy bay ném bom chiến lược B52, cánh cụp cánh xòe F111) và hàng trăm tàu chiến trên biển ngày đêm đánh phá mảnh đất này với hơn 200.000 tấn bom, đạn các loại.
Trước những khó khăn, thử thách và bom đạn ác liệt của kẻ thù, quân và dân Hà Tĩnh đã kiên cường bám trụ địa bàn vừa sản xuất, vừa chiến đấu, bảo đảm giao thông vận tải, chi viện cho chiến trường miền Nam với tinh thần “Tất cả vì tiền tuyến, tất cả để đánh thắng giặc Mỹ xâm lược”. Những hình ảnh người nông dân gặt lúa dưới ánh pháo sáng địch, những công nhân tay búa tay súng bảo vệ nhà máy công xưởng, các em nhỏ đội mũ rơm đến trường, phiên chợ đêm lặng lẽ, lúa vẫn xanh bên hố bom thù, bà con ngư dân vẫn vượt sóng ra khơi bám biển, đêm đêm hàng trăm xe vẫn nối đuôi nhau chở hàng ra tuyền tuyến mặc sự bủa vây của bom đạn địch... càng nói lên bản lĩnh chính trị, tình cảm, quyết tâm và trách nhiệm của quân và dân Hà Tĩnh sẵn sàng hy sinh vì Tổ quốc, vì cả nước.
Thanh niên xung phong lấp hố bom, sửa đường trong kháng chiến chống Mỹ. Ảnh tư liệu
Thông đường cho những chuyến xe qua
Theo sách Lịch sử giao thông vận tải Hà Tĩnh, trong cuộc chiến tranh chống Mỹ, hệ thống giao thông trên địa bàn Hà Tĩnh đã được mở rộng liên tục. Ngoài nhiệm vụ chiến đấu, quân và dân Hà Tĩnh đã đào đắp hàng triệu m3 đất, đá để san lấp hố bom, khắc phục cầu đường; mở nhiều tuyến đường mới với chiều dài hơn 500km, sửa chữa gần 700km đường bị đánh phá, rà phá hàng chục ngàn quả bom, đạn các loại, giữ vững mạch máu giao thông, chi viện kịp thời cho các chiến trường đánh Mỹ.
Quốc lộ 1 từ Bến Thủy vào Bãi Vọt dài 15km có 2 cầu và 10km nằm ngoài đê La Giang, mùa mưa lũ thường ngập chìm dưới nước. Đường chạy men theo chân núi Hồng Lĩnh, một phía là vách đá, một phía là sông Lam, các phương tiện vận tải khó tránh khỏi tầm phong tỏa, khống chế của máy bay Mỹ. Để khắc phục tình trạng đó, tháng 7/1965 Ty Giao thông Vận tải huy động Đội công trình 1 và Tổng đội Thanh niên xung phong 55 chịu trách nhiệm thi công đường 18 chạy phía đông núi Hồng Lĩnh, song song với Quốc lộ 1. Ba trăm cán bộ công nhân giao thông vận tải và dân công đã lao động cật lực, đến cuối tháng 8/1965 thì thông xe.
Tuyến đường 23 nối Tỉnh lộ 2 với Tỉnh lộ 3 chỉ dài 6km nhưng có vị trí quan trọng. Khi cầu Song, cầu Nga, cầu Cày, cầu Đông gặp sự cố, các phương tiện vận tải sẽ theo đường 23 lên Quốc lộ 15 vào đường 21 hoặc đi tiếp Quốc lộ 15 lên Hương Khê. Các lực lượng chủ lực giao thông vận tải thi công trong vòng 2 tháng thì xong đường 23. Các phương tiện vận tải theo đường này sẽ tránh được các Kỳ Tây (Kỳ Anh), đường 24 nối liền Quốc lộ 1 với đường 22-câu, công trên tuyến Quốc lộ 1 từ Cẩm Xuyên vào Đèo Ngang Bộ Giao thông vận tải và Ty Giao thông vận tải Hà Tĩnh huy động Đội công trình và Đội cơ giới chịu trách nhiệm thi công, cuối năm 1966 th hoàn thành tuyến đường này.
Đường 26 nối từ Thạch Bình (Thạch Hà) qua Cẩm Bình vào Cẩm Huy (Cẩm Xuyên) do lực lượng giao thông và nhân dân huyện Cẩm Xuyên thi công. Đường 26 tránh cầu Na, cầu Hữu Quyền trên Quốc lộ 1. Đường 28 khởi phát từ Phú Lộc (Can Lộc) men theo chân núi Trà Sơn, gần như song song với đường số 8, nối với Linh Cảm do đội Công trình 5 và lực lượng thanh niên xung phong đảm nhận thi công. Các phương tiện vận tải theo đường này tránh được các trọng điểm cầu Chợ Giấy, công 19, cầu Đôi ở Đức Long (Đức Thọ).
Trong khi đó, đường 31 khởi phát từ Địa Lợi qua Hương Khê, men theo chân đồi về Lộc Yên nối vào đường 15. Đây là tuyến đường tránh cầu Trộ, cầu Tân, cầu Vạn- những trọng điểm đánh phá của địch, nên có lưu lượng xe vận tải qua lại rất lớn. Ngoài các tuyến đường trên, lực lượng giao thông vận tải còn mở đường 11 đi từ Cẩm Dương lên thị trấn Cẩm Xuyên, đường 58 từ đường 18 vòng vào chân núi Hồng Lĩnh, qua Thiên Lộc về Nghèn.
Tháng 10/1965, Tỉnh ủy Hà Tĩnh ra Nghị quyết phát động phong trào toàn dân làm giao thông vận tải, tổ chức lực lượng ba thứ quân đánh máy bay địch và mở đường mới phá thế độc tuyến, đến giữa năm 1967, Đảng bộ và nhân dân Hà Tĩnh đã làm được 11 con đường mới ở phía Tây Nam và phía Bắc tỉnh dài 259km. Ngoài ra nhân dân cùng lực lượng giao thông vận tải và thanh niên xung phong làm mới 121km đường xế, đường vòng tránh, đường xuống các bến phà. Trong những tháng ngày mở đường lịch sử ấy đã có biết bao hy sinh mất mát, không chỉ đối với các lực lượng trực tiếp thi công mà cả nhân dân những làng xóm có đường mới chạy qua.
Mưa bom bão đạn
Từ tháng 2/1965 đến tháng 10/1968, tiến hành cuộc chiến tranh nhân dân chống chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ, quân và dân Hà Tĩnh đã vượt qua bao khó khăn gian khổ, kiên cường chịu đựng những tổn thất hy sinh to lớn vì “độc lập, tự do của Tổ quốc”. Suốt 4 năm ấy, máy bay Mỹ đã đánh phá Hà Tĩnh 32.090 lần với 296.009 quả bom tàu chiến Mỹ đã pháo kích 4.900 lần với 149.000 quả đạn 12.800 người đã hy sinh, 12.800 người bị thương, 29.000 ngôi nhà bị cháy và nhiều tổn thất to lớn về kinh tế, văn hoá xã hội. Dưới sự chỉ đạo trực tiếp của lãnh đạo các Cục,Viện Bộ Giao thông vận tải và sự tăng cường phương tiện, lực lượng giao thông vận tải Hà Tĩnh đã cùng toàn Đảng, toàn dân đoàn kết nhất trí, kiên trì vượt qua mọi thử thách, tự nguyện hy sinh đảm bảo mạch máu giao thông vận tải luôn thông suốt, góp phần to lớn vào chiến thắng chung của đất nước và công cuộc xây dựng phát triển kinh tế của tỉnh.
Trong 7 tháng từ tháng 4 đến tháng 10/1968, máy bay địch đánh vào Đồng Lộc 1.863 lần với trên 42.990 quả bom các loại. Tổng số lần đánh vào Đồng Lộc thời gian này bằng tổng số lần chúng đánh vào toàn tỉnh năm 1965, còn số bom đạn thì gấp 2 lần, bình quân mỗi tháng địch đánh 25 ngày. Riêng ngày 15/7/1968, Mỹ đánh tới 103 lần với 800 quả bom. Các xã chung quanh khu vực Đồng Lộc bị bom đạn Mỹ giết hại 336 người, bị thương 346 người, cháy 3.738 ngôi nhà, 2.400 tấn gạo, chết 420 con trâu, bò. Nhân dân Đồng Lộc phải bỏ nhà cửa sơ tán lên vùng rừng ở Cửa Thờ, Trại Tiểu, khi thi công tuyến đường tránh 70B, lại sơ tán một lần nữa, số vào sâu trong rừng, số ra Thượng Lộc, Vĩnh Lộc.
Khi giặc Mỹ thực hiện lối đánh có tính chất hủy diệt xuống 20 xã và 45 hợp tác xã ở ba huyện Đức Thọ, Can Lộc, Nghi Xuân, nhiều vùng, miền khác trong tỉnh cũng chìm trong khói lửa. Tháng 8/1968, chúng đánh vào xã Đức Lập (Đức Thọ) làm cháy 5 ô tô, 100 ngôi nhà, làm chết 19 người. Ngày 23 - 8 chúng đánh vào Đức Phúc (Đức Thọ) cháy 32 ô tô, 300 tấn gạo, 200 ngôi nhà, chết 27 người. Xã Đức Tân (Đức Thọ) bị đánh liên tiếp 40 lần. chết 124 người, bị thương 154 người, 95% nhà cửa bị phá hỏng.
Từ giữa tháng 9/1968, mưa to kéo dài nhiều ngày gây ngập lụt trên diện rộng. Các tuyến đường giao thông quan trọng Quốc lộ 1, Quốc lộ 8, Quốc lộ 15 nhiều đoạn bị ngập và bị xói lở. Các tuyến đường mới mở như Bãi Dịa - Truông Kén, Cống 19 - Khe Út và từ Ngã ba Đồng Lộc đến Khe Giao bị hố bom cắt đứt. Lầy thụt xe không qua được. Tuyến vận tải đường bộ qua địa bàn Hà Tĩnh bị tắc nghẽn. Lãnh đạo Bộ Giao thông vận tải: đồng chí Dương Bạch Liên, đồng chí Đào Vi Cảo, và nhiều đồng chí khác đã có mặt ở Hà Tĩnh. Bộ Giao thông vận tải còn điều động các đ/c lãnh đạo Ty Giao thông vận tải các tỉnh phía Bắc như Bắc Giang, Quảng Ninh, Hà Tây... vào giúp chỉ đạo bảo đảm giao thông trên đất Hà Tĩnh. Thường vụ Tỉnh ủy Hà Tĩnh đã họp khẩn cấp và chỉ đạo Ban Chỉ huy đảm bảo giao thông vận tải Hà Tĩnh phát động phong trào vận tải nhân dân. Hàng ngày người dân gánh bộ, thồ hàng bằng xe đạp theo cung trạm từ phía Bắc vào phía Nam giao hàng cho Quảng Bình. Chủ trương vận tải nhân dân của Hà Tĩnh được Trung ương Đảng, Chính phủ và Bộ Giao thông vận tải đồng tình.
Tuy nhiên, Hà Tĩnh vẫn tiếp tục là mục tiêu đánh phá trong các năm tiếp theo. Ngày 9/4/1972, Mỹ tập trung 180 lần/chiếc máy bay đánh cầu Thọ Tường trên tuyến đường sắt từ Bắc vào Nam, đánh Cầu Họ trên Quốc lộ 1, đánh vào các chân hàng kho, trạm dọc Quốc lộ 1, Quốc lộ 15 và Quốc lộ 8. Ngày 10/4/1972 Mỹ dùng máy bay B52 đánh phá vùng Bến Thủy.
Giao thông vận tải Hà Tĩnh bắt đầu chống chọi với sức mạnh tàn bạo của bom đạn Mỹ. Trong vòng 1 tháng, 14 cầu vừa sửa chữa lại trên Quốc lộ 1 và tất cả các cầu lớn, nhỏ trên tuyến đường Goòng Đức Thọ - Minh Cầm đã bị đánh sập. Khác với cuộc đánh phá lần thứ nhất, lần này Mỹ không đánh liên tục, đánh dứt điểm vào vị trí xung yếu Thượng Gia - Cổ Ngựa, Ngã ba Đồng Lộc, Ngã ba Linh Cảm mà tập trung đánh vào Cống 19 trên Quốc lộ 15, dọc tuyến 70A, đoạn K19 -K62 trên đường 22. Trong 9 tháng Mỹ đánh phá giao thông Hà Tĩnh 415 điểm, 3.188 trận với 47.962 quả bom các loại, bằng 2/3 số trận và số bom đánh trên toàn tỉnh, làm hư hỏng 129 phà, 13 tàu xuồng, 8 sà lan, 4 ca nô, 175 thuyền vận tải, làm cháy 259 xe ô tô, sập 53 cầu đường sắt, 38 cầu đường bộ, mức độ thiệt hại gần bằng 4 năm chiến tranh phá hoại lần thứ nhất.
Từ tháng 5/1972, Mỹ dùng thủy lôi phong tỏa cảng Xuân Hải, Cửa Sót, Cửa Nhượng, Cửa Khẩu và các tuyến đường sông. Sau 12 ngày đêm tập trung B52 đánh phá thủ đô Hà Nội bị thất bại thảm hại (từ 18-30/12/1972), đế quốc Mỹ buộc phải xuống thang chiến tranh, mở lại cuộc đàm phán ở Paris. Thế nhưng từ ngày 01 đến ngày 15-01-1973, chúng điên cuồng đánh phá từ vĩ tuyến 20 trở vào. Ở Hà Tĩnh ngày 07/01/1973 chúng dùng máy bay B52 ném bom xuống sân bay dã chiến 723 (Cẩm Xuyên) làm 34 công nhân bị chết và 48 người bị thương. Tiếp đó, tiếp tục 11 lần chúng cho máy bay xâm phạm bầu trời và 21 vụ tàu biệt kích xâm phạm vùng biển Hà Tĩnh. Quân dân Hà Tĩnh kiên cường chiến đấu đã bắn rơi 2 máy bay Mỹ, giữ vững mạch máu giao thông, vận chuyển hàng ra tiền tuyến.
Với ý chí và tinh thần: “Nhằm thẳng quân thù mà bắn”, “Một tấc không đi, một ly không rời”, “Sống bám đường, chết kiên cường, dũng cảm”, “Xe chưa qua, nhà không tiếc”, “Máu có thể đổ nhưng đường không thể tắc”, “Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người”... đã trở thành quyết tâm và phương châm hành động, gắn liền với những chiến công oanh liệt của mảnh đất, con người Hà Tĩnh anh hùng như: Bến Thủy, Linh Cảm, Địa Lợi, Đèo Ngang, Ngã ba Đồng Lộc, Làng K130 (Tiến Lộc - Can Lộc), Núi Nài (TP Hà Tĩnh); Tiểu đoàn 8 phòng không, Tiểu đội nữ dân quân Kỳ Phương (Kỳ Anh), Trung đội súng máy 12,7 ly dân quân thị xã Hà Tĩnh, Trung đội dân quân pháo binh Xuân Liên (Nghi Xuân); Anh hùng Dương Chí Uyển, La Thị Tám, chuyên gia phá bom nổ chậm Vương Đình Nhỏ, nữ dân quân bắt sống giặc lái Mỹ Nguyễn Thị Kim Lai… và đặc biệt sự hy sinh anh dũng của 10 cô gái thanh niên xung phong ở Ngã ba Đồng Lộc đã trở thành biểu tượng của chủ nghĩa anh hùng cách mạng, tô thắm truyền thống anh hùng của quê hương Hà Tĩnh và dân tộc Việt Nam.
Trong thời kỳ chống chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ, quân và dân Hà Tĩnh đã bắn rơi 267 máy bay các loại, bắn chìm, bắn cháy 34 tàu chiến, tiêu diệt và bắt sống nhiều giặc lái, nhiều tổ, toán biệt kích, thám báo. Trong đó, tiêu biểu nhất phải kể đến trận đầu thắng Mỹ 26/3/1965, quân và dân ta đã bắn rơi 9 máy bay Mỹ ngay trên bầu trời Thành Sen. Đây thực sự là chiến công đặc biệt xuất sắc, có ý nghĩa hết sức to lớn nhằm cổ vũ mạnh mẽ khí thế quyết tâm đánh Mỹ và thắng Mỹ của quân và dân ta, tạo tiền đề vững chắc cho quân và dân Hà Tĩnh lập công xuất sắc trong suốt quá trình chống Mỹ cứu nước.
Để cùng quân - dân cả nước đánh thắng giặc Mỹ xâm lược, Hà Tĩnh đã bổ sung một lực lượng lớn cho quân đội gồm 92.913 thanh niên nam, nữ, chiếm hơn 10% dân số, huy động 334.128 dân công hỏa tuyến, 10.636 thanh niên xung phong. Bổ sung cho các chiến trường 21 tiểu đoàn, 15 đại đội bộ đội địa phương. Riêng trong quý I/1975, Lực lượng vũ trang và Nhân dân Hà Tĩnh đã huy động 3 trung đoàn, 2 tiểu đoàn, 5 đại đội, với 8.091 cán bộ, chiến sỹ và 14.901 tân binh lên đường vào Nam tham gia chiến dịch Hồ Chí Minh, góp phần quan trọng làm nên đại thắng mùa xuân năm 1975. Các đơn vị lực lượng vũ trang Hà Tĩnh đã tham gia chiến đấu trên các chiến trường đã đánh hàng trăm trận, tiêu diệt 1550 tên địch, bắn rơi 13 máy bay, phá hủy 26 xe quân sự, thu nhiều phương tiện vũ khí của địch.
Ghi nhận những đóng góp, cống hiến to lớn của quân và dân Hà Tĩnh trong kháng chiến giải phóng dân tộc và trong công cuộc xây dựng, bảo vệ Tổ quốc, Đảng, Nhà nước đã phong tặng, truy tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang Nhân dân cho 213 tập thể, 37 cá nhân; 1.853 Bà mẹ Việt Nam anh hùng; tặng thưởng 3 Huân chương Bảo vệ Tổ quốc (nhất, nhì, ba), 1 Huân chương Chiến công hạng Ba và nhiều phần thưởng cao quý khác cho nhiều tập thể, cá nhân.
Hà Nhân (Tổng hợp)