Nhân kỷ niệm 110 năm Ngày sinh cố Tổng Bí thư, chúng tôi lên hồ Kẻ Gỗ thăm đền. Cùng đi với chúng tôi có chị Phan Thị Mỹ Dung, Phó Trưởng ban Tuyên giáo Huyện ủy Cẩm Xuyên và một nhân chứng sống rất quan trọng - bác Đào Văn Tinh, nguyên Giám đốc Sở Thủy lợi Nghệ Tĩnh, nay là Chủ tịch Hội Cựu thanh niên xung phong Hà Tĩnh. Mặc dù rất mệt vì tuổi cao, nhưng ông vẫn vui vẻ nhận lời đi cùng đoàn để cung cấp những tư liệu mà ông biết về quá trình xây hồ Kẻ Gỗ và đền thờ cố Tổng Bí thư Lê Duẩn.
Cố Tổng Bí thư Lê Duẩn, sinh ngày 7-4-1907, tại làng Bích La, xã Triệu Đông, huyện Triệu Phong (Quảng Trị); nhưng quê gốc ở làng Phương Lai, xã Cẩm Duệ, huyện Cẩm Xuyên (Hà Tĩnh). Ở làng này còn có Am Tháp và đền thờ Lê Am - chính là liệt tổ của cố Tổng Bí thư, xây dựng cách đây hơn 500 năm. Trên dường đi lên hồ Kẻ Gỗ, ông Đào Văn Tinh hỏi tôi: "Chú có biết ai là người đầu tiên gợi ý về xây hồ Kẻ Gỗ không?".
Thấy chúng tôi tỏ ra không biết, ông Tinh nói: "Đó là Chủ tịch Hồ Chí Minh”. Rồi ông kể: "Thật ra thì từ năm 1932, thực dân Pháp đã cho khảo sát xây dựng hồ Kẻ Gỗ. Hồ có hồ sơ kỹ thuật, từ năm 1934 đến 1936, Pháp tiến hành làm, nhưng sau đó phải dừng lại vì Chiến tranh thế giới thứ hai. Tưởng mọi chuyện quên đi, nhưng ngày 15-6-1957, trong chuyến về thăm Hà Tĩnh, khi nói chuyện với cán bộ lãnh đạo tỉnh, Bác Hồ đã nhắc nhở Hà Tĩnh cần lục lại và nghiên cứu hồ sơ hồ Kẻ Gỗ để khi nào có thời cơ thì tiến hành xây dựng”.
Kẻ Gỗ vốn là tên của một làng Việt cổ ở xã Cẩm Duệ, nay thuộc xã Cẩm Mỹ, cách trung tâm thành phố Hà Tĩnh khoảng 20km về phía Nam. Kẻ Gỗ xưa nằm dọc theo hai bờ sông Rào Cái (còn gọi là sông Ngàn Mọ). Rào Cái là dòng sông hội tụ của hàng nghìn khe suối từ dãy Trường Sơn đổ về. Mùa nắng thì Rào Cái khô hạn, mùa mưa thì nước chảy quá nhanh, quá mạnh, trở thành tai ương cho cả vùng phía Nam Hà Tĩnh. Hôm Bác về thăm còn có ông Trần Đăng Khoa, lúc đó là Bộ trưởng Bộ Xây dựng thủy lợi và kiến trúc. Ông Khoa giao cho Viện Thủy lợi lục tìm hồ sơ thời Pháp. Sau đó, Tổng Bí thứ Lê Duẩn đã trực tiếp nhiều lần làm việc với tỉnh Nghệ Tĩnh để bàn việc xây hồ.
Khi chúng tôi đến hồ Kẻ Gỗ thì công trình đường và cầu vào khu đền đang gấp rút xây dựng. Để nhân dân thuận lợi khi đến dâng hương, vãn cảnh đền, năm 2016, UBND tỉnh Hà Tĩnh đã phê duyệt dự án đầu tư công trình với tổng mức 24,9 tỷ đồng. Trong đó, vốn ngân sách tỉnh 7,5 tỷ, vốn xã hội hóa 14,7 tỷ do Sở Giao thông Vận tải Hà Tĩnh làm chủ đầu tư, đảm bảo thi công chất lượng, thẩm mỹ và hoàn thành đúng kế hoạch kịp khánh thành vào dịp 110 năm Ngày sinh cố Tổng Bí thư.
Bây giờ, trước mắt chúng tôi, hồ nước khổng lồ dài hơn 30km với trữ lượng 350 triệu mét khối tưới gần 17.000ha lúa, màu cho các huyện Thạch Hà, Cẩm Xuyên, thành phố Hà Tĩnh và phía Bắc huyện Kỳ Anh. Để tỏ lòng thành kính và tri ân công lao to lớn của cố Tổng Bí thư Lê Duẩn, được sự thống nhất của gia đình ông, tỉnh Hà Tĩnh đã quyết định đầu tư xây dựng đền thờ cố Tổng Bí thư tại hòn đảo này từ năm 2011, nhân kỷ niệm 180 năm thành lập tỉnh (1831-2011). Sau 3 năm xây dựng, đền thờ hoàn thành vào ngày 18-1-2014.
Tôi hỏi: “Tại sao hòn đảo này lại được gọi là đảo Lê Duẩn?”, ông Đào Văn Tinh trầm tư một chút, nhớ lại: Hôm Tổng Bí thư về đây đã cùng các đồng chí trong Bộ Tư lệnh Quân khu 4 và đồng chí Bí thư Tỉnh ủy Trương Kiện đi khảo sát trên hồ. Hiện nay, tấm ảnh đen trắng đó còn được trưng bày trong đền thờ cố Tổng bí thư. Chính xác đó là ngày 2-5-1979 mà hồ thì đã hoàn thành trước đó, vào tháng 8-1978. Mấy chiếc thuyền máy rẽ sóng tháp tùng Tổng Bí thư đi một vòng quanh hồ, lúc về đến hòn đảo gần sát bờ thì trời đã trưa. Tổng Bí thư đề nghị được lên thăm đảo. Ông mắc chiếc võng bạt dã chiến của Quân đội nằm nghỉ dưới bóng mát của những tán cây rì rào nắng xanh.
Đền thờ cố Tổng Bí thư Lê Duẩn tọa lạc trên đỉnh một ngọn đồi. Ngày trước, ngọn đồi này cùng nhiều ngọn đồi khác từ bờ ra có thể đi bộ, nhưng khi xả nước hồ Kẻ Gỗ ngập tràn thành biển hồ thì ngọn đồi biến thành hòn đảo nhỏ xinh xắn. Từ trên cao nhìn xuống, ngôi đền giống như một đài hoa bát giác tám cạnh. Từ bờ nước lên đền có một con đường bậc tam cấp được lát bằng những khối đá xứ Thanh màu xám vững chãi. Kiến trúc ngôi đền giản dị, mộc mạc với những hàng cột lim chắc chắn. Trong đền có bức tượng bán thân của cố Tổng Bí thư nặng hơn 1 tấn, bằng đồng. Ở giữa là bàn thờ cố Tổng Bí thư, hai bên là hai bàn thờ các anh hùng liệt sĩ và các Bà mẹ Việt Nam anh hùng. Ở đây có nhiều bức ảnh tư liệu quý và hình ảnh những lần Tổng Bí thư về thăm. Phía ngoài ngôi đền còn có cây thiên tuế của nguyên Chủ tịch nước Trần Đức Lương và cây bồ đề của nguyên Chủ tịch nước Trương Tấn Sang trồng khi về thăm...
Chúng tôi trở về Cẩm Duệ, được Phan Thị Mỹ Dung, Phó Trưởng ban Tuyên giáo Huyện ủy Cẩm Xuyên, vốn là một cô giáo dạy sử đưa đi thăm Am Tháp đá. Tôi hỏi chị Dung: "Sao người ta gọi đền thờ cố Tổng Bí thư là đền thiêng?". Chị Dung nói: "Thiêng ở đây là tình cảm thiêng liêng trong lòng mỗi người, anh ạ. Những lần về, bao giờ cố Tổng Bí thư cũng dành thời gian trò chuyện với dân làng. Đặc biệt là lần về thăm Am Tháp Cẩm Duệ để bái tổ và thăm cố hương vào ngày 4-4-1979. Còn cổ tháp này thì thiêng thật vì có một kiểu kiến trúc rất đặc biệt với nghệ thuật lắp ghép, gọt, đẽo đá khối xếp chồng khít lên nhau không cần miết vôi vữa keo dính, thế mà hơn 500 năm vẫn uy nghi vững chãi với thời gian".
Chị Dung kể cho chúng tôi truyền thuyết về Am Tháp Cẩm Duệ. Theo truyền phả, họ Lê Cẩm Duệ, vốn từ họ Hồ. Ông tổ là Hồ Tiết Tăng sống ở vùng biển Kỳ La. Sau sự kiện Hồ Quý Ly bị bắt ở núi Thiên Cầm (Kỳ La) và Hồ Hán Thương bị bắt ở núi Cao Vọng (Kỳ Hoa), Hồ Tiết Tăng sợ họ Hồ bị liên lụy nên đổi thành họ Lê và chuyển dời lên vùng đá bạc Kẻ Gỗ sinh được 3 người con là Lê Am, Lê Mậu Tài và một người nữa.
Sau đó, cụ Hồ Tiết Tăng vốn thông thạo địa dư vùng đất này đã hiến kế giúp quân Lê Lợi xây dựng lực lượng nghĩa quân góp sức đánh thắng quân Minh. Vua Lê xét công lao của cụ Hồ Tiết Tăng giúp đỡ nghĩa quân Lam Sơn thưởng nhiều tiền bạc và cho 3 người con trai ra Thăng Long ăn học. Do có công lao, đức độ và phục vụ triều đình nên Lê Am được vua ban đặc ân chọn sinh phần (chọn đất để an táng, khi còn sống). Lê Am đã dựa vào thuyết phong thủy chọn doi đất cao gần sông Ngàn Mọ - con sông mạch nguồn đã bồi đắp cho cuộc sống dân làng Mỹ Duệ quê hương.
Được vua chuẩn y, cung cấp tiền và ra chiếu dụ cho tổng Mỹ Duệ cùng 14 dòng họ trong xã góp công xây Am Tháp. Am xây sâu 10 thước (4m) theo hình xoắn ốc, bên trên đặt tượng thờ Phật. Toàn bộ ngôi tháp được đúc ghép bằng đá cùng với tượng Phật và voi ngựa đá, đều được tạo tác từ Hải Dương rồi quân lính chở thuyền về đây. Huyệt mộ của Lê Am được táng ở Am Tháp này. Sau đó, họ Lê Mỹ Duệ phát triển thành một dòng họ lớn vào hàng vọng tộc, học hành đỗ đạt, nhiều người giỏi được bổ nhiệm làm quan trong triều đình nhà Lê. Đến thời nhà Mạc, do người họ Lê tên là Lê Mạc, là cựu thần nhà Lê, làm đến chức trung tể, không phụng sự triều Mạc (Mạc Đăng Dung 1527-1529), do đó có sự hiềm khích. Sợ nhà Mạc trả thù, nên ông đã mang gia đình di chuyển vào sinh sống ở làng Bích La Đông (Quảng Trị), đó chính là liệt tổ của cố Tổng Bí thư Lê Duẩn.
Về Cẩm Duệ, chúng tôi còn được cán bộ xã đưa đến thăm ngôi trường mẫu giáo mang tên Lê Duẩn, được xây dựng với kinh phí hơn 4 tỷ đồng, trong đó, ông Lê Kim Trung - con của cố Tổng Bí thư đóng góp 2 tỷ đồng. Khi chúng tôi đến, các cháu đang ăn trưa. Các em nhỏ lễ phép râm ran chào chúng tôi rồi thích thú chụm đầu vào nhau để được chụp ảnh. Tôi nghĩ: Giá như có một phép nhiệm màu kỳ diệu nào đó, trưa nay cố Tổng Bí thư cũng về đây thì vui biết chừng nào. Một thế hệ tương lai đang được gieo mầm, ươm mầm trên mảnh đất Cẩm Duệ quê ông.
Tôi lại nhớ bức tượng bán thân bằng đồng của cố Tổng Bí thư Lê Duẩn đặt trang trọng trong ngôi đền thiêng trong hồ Kẻ Gỗ. Đôi mắt ông nhìn ra xa nghiêm nghị mà có gì thật gần gũi thân quen. Đôi mắt như chớp chớp với nụ cười khoáng đạt hồn hậu và giọng nói Quảng Trị đặc sệt miền gió Lào cát trắng. Những âm điệu, ngữ điệu ấy là tiếng lòng thân thương chẳng bao giờ quên được.
Nguyễn Ngọc Phú
